Онгоцонд уншсан сонины нийтлэлээс

International Herald Tribune (IHT) сонины энэ сарын 6-7-ны дугаарт Мики Таникавагийн “Японд тeрийн албан хаагчид хувийн хэвшлийг илvvд vзэх болж, тeрийн албанаас гарах vзэгдэл газар авч байгаа” тухай асуудлыг хeндсeн сонирхолтой нийтлэлийг Лисбон-Амстердамын онгоцонд зорчиж явахдаа уншсан юм. Уг нийтлэлд eгvvлснээр 1981 онд Харунобу Ямада Японы Олон улсын худалдаа, аж vйлдвэрийн яам (одоогийн Эдийн засаг, худалдаа, аж vйлдвэрийн яам)-наас гарч Нью-Иоркт Морган Стэнлид ажиллаж эхлэхэд Японы хамгийн нэр хvндтэй, eдeр тутмын сонинуудад бvтэн нvvр нийтлэлvvд нийтлэгдэж, ихээхэн шуугиан болж байжээ. Тэдгээр нийтлэлvvдээр хeндeхийг хичээсэн асуудлын гол цeм нь Морган Стэнлид ажиллах болсон Ямадагийн тухай бус, санхvvгийн зах зээл, бизнесийн тухай ч биш, харин Японд хамгийн нэр хvндтэй ажлуудын нэг гэж зvй ёсоор тооцогддог тeрийн албанд ажиллаж буй чадалтай залуу боловсон хvчнvvд тэрхvv ажлаасаа татгалзах болсон талаарх эмзэглэл байжээ.

Японд тeрийн албан хаагчид нь Уолл Стрийтэд ч юмуу хаа нэгтээ ажиллахаар ажлаасаа гарч байгаа vзэгдэл нь сvvлийн 20-иод жилд, тэр дундаа Японд эдийн засаг, нийгмийн асуудал нэлээд ноцтой болж ирсэн 1990-ээд оны сvvл vед ихээхэн эрчимжсэн байна. Энэ нь захиргааны болон зохицуулалтын арга хэмжээний vр дvнд Японы эдийн засаг илvvтэй зах зээлийн баримжаатай буюу Засгийн газрын зохицуулалтуудаас бага хамааралтай болсонтой холбоотой гэжээ. Vvнтэй уялдан тeрийн албан хаагчдын нэр хvнд тeдийлeн eндeр байхаа больж, элит их сургуулиудыг тeгсeгчид тeрийн албанд ажиллахаасаа хeрeнгe оруулалтын банкууд, хуулийн фирмvvдэд ажиллахыг илvvд vзэж Уолл Стрийтийн тvвшний цалин авах болсон байна. Mainichi Economist Magazine-аас иш татвал Японд тeрийн албанаас гарч хувийн хэвшилд ажиллах болсон ажилчдын тоо 1982-1986 оны хооронд 85 байсан бол 1992-1996 оны хооронд 169, 2002-2006 оны хооронд 292 болж эрс eсчээ. Токиогийн их сургуулийн хуулийн тэнхим нь Японд тeрийн албанд ажилладаг элитvvдийг бэлтгэн гаргадаг алдартай тэнхмvvдийн нэг боловч тeгсeгчдeд нь Засгийн газарт ажиллахаас хувийн хэвшилд ажиллах сонирхол давамгайлах болсон байна. Тухайлбал 2003 онд уг тэнхмийн тeгсeгчдeeс 86 нь тeрийн албыг сонгосон бол 2007 онд энэ тоо 63 болж буурчээ.

Яагаад элит сургууль тeгссeн залуу мэргэжилтнvvд тeрийн албанаас татгалзах хандлагатай болов оо? Хариулт нь маш энгийн. Энэ бол ердee цалин урамшуулал, мeнгeний асуудал гэж тайлбарлаж байна. Жишээ нь Японд 30-аад насны, элит гэж хэлж болохоор тeрийн албан хаагч жилд дунджаар 6-8 сая иен (1 ам.доллар = 115 иен гэж vзвэл энэ нь жилд 52,000-70,000 ам.доллар)-ийн цалин авдаг бол хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа, тvvнтэй боловсрол мэдлэгээр ойролцоо, ижил насны ажилтан жилд дунджаар 100 сая иен (870,000 ам.доллар)-ийн цалин авах нь гайхах зvйл биш аж. Oeрeeр хэлбэл тэд тeрийн албан хаагчдаас дунджаар 12-16 дахин их цалин авдаг байна. Японы Нийгмийн хамгаалал, хeдeлмeрийн яамыг 3 жилийн eмнe орхиж, Кобе дахь Хиогогийн их сургуульд ассошиэйт профессороор ажиллаж байгаа Масаши Накано “Тeрийн алба бол маш их, маш хvнд ажлыг боол шиг хийлгэдэг атлаа тvvндээ тохирсон цалин, урамшуулал eгдeггvй ажил” гэж хэлжээ. Хувийн хэвшилд ажиллах нь цалин мeнгeний талаасаа тeрийн албыг дагуулахгvй боловч ажлын нэр хvнд гэдэг талаасаа арай дутмаг гэж зeвхeн Япончууд ч биш ер нь дэлхийн олонхи оронд vздэг байна. Дайны дараах Японыг сэргээн босгох гол бодлогыг Засгийн газар гардан боловсруулан хэрэгжvvлснээрээ, eeрeeр хэлбэл аж vйлдвэрлэлийн бvтцийг eeрчлeхeд хувийн хэвшил бус Засгийн газар гол vvрэг гvйцэтгэснээр тeрийн алба Японд тэр цагаас эхлэн хамгийн нэр хvндтэй болсон ажээ. Японы Сангийн яаманд ажиллаж байгаад Улс тeр судлалын vндэсний хvрээлэнд ассошиэйт профессороор ажиллах болсон Харуката Такенака “Японд тeрийн vйлчилгээ зeвхeн тeрийн албан хаагчдын бахархал-нэр хvнд гэсэн vзэл, мэдрэмжээр л eдeeгдeж, удирдагдан жолоодогдож байна” хэмээн хэлжээ.

Дээр eгvvлсэн Ямадагийн хэлж байгаагаар Японы Сангийн яам анх улсын секторын санхvvд “дасгалжуулагч”, “шvvгч”-ийн аль алины vvргийг гvйцэтгэж байснаа 1990-ээд оны сvvлээр эрс eeрчлeгдсeн байна. Энэхvv eeрчлeлтийг хоёр vе шаттай гэж vздэг байна. Нэгд, Японы ерeнхий сайд асан Риотаро Хашимото ба тvvний багийнхан “Зах зээлийн эдийн засгийн эрх чeлee, хeгжилд чиглvvлэгч нь Засгийн газар бус зах зээл eeрee юм” гэдгийг хvлээн зeвшeeрч, ажлаа ерeнхий сайдын багийг шинэчлэн зохион байгуулж, санхvvгийн дахин зохицуулалт хийхээс эхэлж байжээ. 2001 онд Жюничиро Коизvми ерeнхий сайд болсны дараахан тvvний баг Японы арилжааны банкуудад чанаргvй зээлийн багцаа хумих, цэвэрлэхийг урамшуулан дэмжсэн ба шуудангийн vйлчилгээ зэрэг vр ашиг муутай ажиллаж байсан улсын vйлдвэрийн газруудыг хувьчилж эхэлжээ. Хоёрт, 2001 онд Коизvмигийн Засгийн газар нь эдийн засаг, худалдаа, аж vйлдвэрлэл, санхvv эрхэлсэн сайдууд, Тоёота Мотор зэрэг тэргvvлэх компаниудын гvйцэтгэх захирлууд, мeн хувийн хэвшлийн байгууллагуудын эдийн засагчдаас бvрдсэн “Эдийн засаг, санхvv-тeсвийн бодлогын зeвлeл”-гэдгийг байгуулсан ба уг зeвлeл нь Засгийн газраас эдийн засаг, тeсeв-санхvvгийн бодлогыг эцэслэн боловсруулах, шийдвэр гаргахад дэмжлэг vзvvлэх зорилгоор эдийн засгийн бодлогын анхны тeсeл, санаачлагуудыг боловсруулж, Засгийн газарт eргeн барьдаг болжээ. Ингэснээр Засгийн газар буюу Тeрийн алба eeрee энэхvv тeсeл, санаачлагуудыг анхлан боловсруулдаг байсан хуучин туршлага эрс eeрчлeгджээ. Саяхан Японы шинэ ерeнхий сайд болсон Ясуо Фукуда Японы нээлттэй эдийн засгийн бодлогын хэрэгжилтийг vргэлжлvvлэх, мeн eмнeх ерeнхий сайдуудын vед хийгдэж байсан шинэчлэлийг дэмжихээ амласан билээ.

Хeeрхий Монголын тeрийн албан хаагчид бид ямар орчинд яаж ажилладгийг зах зухаас нь та бvхэн мэдэх байхаа. Цалин бага, ажиллах орчин стресс дарамттай, алхам тутамд адгуус араатан шиг харьцаатай хvмvvс, эсвэл сайд дарга нарт долигоносон, тархи нь vхэж, нvд нь сохорсон долдойнуудтай харьцаж байнга зeрчилдeнe гэх мэт. Яамны хэлтсийн даргын цалин, унаа хоолны мeнгийг оролцуулаад, татвар, шимтгэлvvдээ тeлeeд сард 290,000 тeгрeг (245 ам.доллар) гээд боддоо. Сая 10 сараас нэмэгдээд энэ шvvдээ. Бодит байдал ийм л байна. Vvнийг хэнээс, юунаас ч нуухав. Мэдээж ийм хэмжээний мeнгe миний сард идэх eдрийн хоолонд л хvрэлцдэг. Тэгэхээр бусад урсгал зардал, бас сар бvр байг гэхэд улиралд нэг хадгаламжиндаа нэмэх хуримтлалаа бид чинь vндсэн ажлаас гадуур бие, оюунаа хэд хувааж байж 2-3 парт-тайм судалгаа, шинжилгээний ажил хийх замаар л олдог. Тeрийн албаны тухай хуулиар тeрийн албан хаагч “судалгаа шинжилгээ, их сургуульд багшлах ажил”-аас eeр ямар нэг ажил хийхийг хориглодог юм.

За тэгээд Монголын тeрийн албаны нэр хvнд ямрыг та бvхэн дор бvрнээ нэг тунгаана бизээ. Ингэхдээ нэг зvйлийг ялгаж салгахыг л хvсье. Монголын тeрийн алба нэр хvндгvй болсонд тeрийн албаны хvнд хvчрийг нь vvрч, хамаг ажлыг нь нугалж байдаг шударга ажилтнууд буруутай бус, харин тeрийн албыг улс тeрийн бохир хэрэгсэл болгосон улс тeрч нэр зvvсэн Монголын луйварчид, тэдний гар хeл сайд, дарга нар, тэдэнд vйлчлэгч сохор долдойнууд л буруутай юм шvv.