Уртын Дуу, Дуучид

Би уртын дуунд дуртай. Заримдаа ямар ч хeгжмeeс олж авамгvй их урам, эрч хvчийг Монгол уртын дуу надад eгдeг юм. Тийм ч учраас уртын дууг сонсдог, тvvний гайхамшгийг мэдэрч хvлээн зeвшeeрсeн хэнтэй ч энэ сэдвээр ярилцахад таатай байх болно.

Зарим хvмvvс уртын дууг зeвхeн Монголын vндэсний баяр наадмаар, эсвэл бeх барилдаж байх vед сонсдог мэтээр эндvv ойлгох болж. Зарим нь уртын дууг элэр цагийн хоцрогдсон зvйл, хэнд ч одоо хэрэггvй болсон урлаг гэнэ. Хэрвээ уртын дуу сонсдог, сонирхдог гэвэл “хуучинсаг, хоцрогдмол догматикт баригдсан хvн” гэх нь холгvй. Монголын эх урлаг, Монгол хeгжим, Монголын язгуурын eв-уртын дуугаа мэдэхгvй, тэгсэн хэрнээ тvvнийг муулах дуртай тэдгээр Монгол нэр тeргvй, хоосон сармагчингуудыг би eрeвддeг.


1. УРТЫН ДУУЧИД

Oнгeрсeн онд Жанцанноров гуайн эмхэтгэснээр “Их Дуучны Яриа” нэртэй ном хэвлэгджээ. Амьд сэрvvн ахуйдаа Монгол Улсын Алдарт Гавьяат Дуучин Жигзавын Дорждагва (1904-1991), Монгол Улсын Соёлын Гавьяат Зvтгэлтэн Жамцын Бадраа (1926-1992) нар ярилцаж, ийм ном хэвлvvлэхээр зэхэж байжээ. Тэдний ярианы соронзон бичлэгийг тэр хэвээр нь буулгаж бичигдсэн энэ номыг уншаад уртын дуучдын талаар дээрх дvрслэлийг хийлээ.

Уртын дууны эх болсон хvн нь Шvхэрийн Дамба (1846-1924). Энэ хvн уртын дууны Хэнтий чигийн “Хар Дэл” аялгууны гол тeлeeлeгч нь байжээ. Тvvний хоёр шавь нь хожмоо уртын дууны ноён оргилууд болсон Майдарын Мeрринчин (1881-1926) болоод Лувсангомпил (1870-1967) гуай нар. Мeрринчин буюу Дашринчин нь арван засгийн наадмын аварга цолтой хvн байжээ. Сvжигт вангийн хатан байсан Лувсангомпил гуай бол Хэнтийн Хэрлэн чигийн хvн бeгeeд Их Дууч Дорждагва гуайд 3 жил уртын дуу заасан багш нь, олноо Чуганц багш гэж алдаршжээ. Дорждагва гуай зvvн чигийн маш олон дуу мэддэг байсан Чуганц багшаасаа бараг бvх л дууг нь заалгаж сурчээ. Эдний дотроос “Дeмeн”-г тодотгох нь зvй.

Магсархурцын Дугаржав (1893-1946) бол Их Дуучны хамгийн гол багш нь байлаа. Дугаржав гуай Мeрринчин гуайн шавь нь байсан болохоор багшийнхаа болоод eeрийн мэддэг бvхнээ Дорждагва гуайд болон тухайн vеийн бусад дуучдад харамгvй зааж байжээ. Жишээ нь “Дeрвeн Цаг” дууг Мeрринчингийн аяар, Дугаржав гуайн зааснаар Дорждагва гуай сурчээ. Энэ хvний хvнлэг ёс, хvндэтгэл нeхeрлeл, хvнд юм сургахыг их хичээдэг чанарыг Дорждагва гуай, Бадраа гуай нар номондоо онцлон тэмдэглэсэн байна.

Их Дууч Дорждагва гуай анхны багш Чимэдцэрэн (1885-1937)-гээ уртын дууг хоёр eeр хувилбараар дуулдаг байсныг онцолсон байна. Тухайлбал “Хар Дэл” аялгуунаас гадна Баянбараат аялгуугаар Чимэдцэрэн гуай бас дуулдаг байжээ. Энэ бvхэн нь Дорждагва гуай Засагт ханы, Тvшээт ханы, Сэцэн ханы, Бараатын, Боржигоны, Хурх Биндэр буюу Хар Дэл, Дарьгангын зэрэг нутаг нутгийн олон eeр хувилбар аяар, олон дуунуудыг дуулж чаддаг болоход нь нeлeeлжээ.

Алдарт уртын дууч Дорждагва гуайн дeрeв дэх багш нь Самын Гомбо гуай юм. Уртын дууны бас нэгэн ноён оргил Лувсанбалдан гуайн шавь Гомбо гуай нь Хурх Биндэр чигийн аялгуугаар дуулдаг хvн байсны дээр уртын дууны vгийг тод хэлдэг, сэтгэлгээтэй дуулдаг хvн байсан гэж Дорждагва гуай тодотгосон байна. Гомбо багш нь Их Дуучид “Хоёр Бор”, “Цэвцгэр Хурдан Шарга”, “Урт Сайхан Хvрэн”, “Тvмэн Эх”, “Гайхамшигт” зэрэг дуунуудыг зааж, eeрийн болгуулжээ.

Дорждагва гуай баруун чигийн аятай, баруун нутгаас гаралтай дуунуудыг Засагт ханы Гэлэнхvvгийн Поврон гэдэг хvнээр заалгасан нь Их Дуучийн тав дахь багш нь болж байна.

Ингэхлээр Алдарт Дууч Дорждагва гуай бол уртын дуу мэддэг, дуулдаг, тухайн нутаг хошуундаа хvндлэгдсэн, Монголын уртын дууны эх, оргил болсон бvх л хvнтэй багш, шавийн шижимээр холбогдож, Монгол уртын дууны хeгжлийг зангидсан хvн нь, нэг ёсны Монголын уртын дууны “Загалмайлсан Эцэг” болсон хvн билээ.

Энэ номонд мeн Батын Дамдин, Дамдины Чимид, Цэдэнгийн Бууран Пvрэв, Баянхонгорын хэмээх Пvрэв, Чогдон Хундагалагч, Зэнэ Дамдин нарын зэрэг алдартай дуучид, Лувсан, Сандаг, Тvдэв, Жамьян, Буян зэрэг алдарт морин хуурчид хэрхэн Монголын уламжлалт ардын урлагт хувь нэмрээ оруулсан талаар дэлгэрэнгvй eгvvлсний дээр Дорждагва гуайтай зэрэг болон тvvнийг залгамжилж Дамчаа, Цоодол, Долгоржав, Лхамжав, Нямлхагва, Шархvvхэн, Норовбанзад нарын зэрэг алдартай уртын дуучид тeрeн гарсныг тодотгожээ.


2. УРТЫН ДУУНЫ НЭРС

Одоогоор миний сонссон, тэмдэглэсэн, сонорт хvрснээр дараах 56 уртын дуу байна.
Vvнд:

Эртний Сайхан, Тvмэн Эх (дотроо Тeрийн Тvмэн Эх, Шажин Тvмэн Эх, Морины Тvмэн Эх гэж гурав ангилагдана), Тeрийн Товч, Хуур Магнай, Ар Хeвч, Дeмeн, Дуртмал Сайхан, Эр Бор Харцага, Хоёр Бор, Дeрвeн Цаг, Жаахан Шарга, Тоорой Банди, Хэрлэнгийн Барьяа, Oвгeн Шувуу Хоёр, Зээргэнэтийн Шил, Холч Морь, Нарийн Сайхан Хээр, Жавхлант Сvрэг, Замба Тив, Хулст Нуур, Эрдэнэ Засгийн Унага, Их Сайхан Халиун, Гишгэдэл Сайт, Vрээ Зээрд, Хvрэн Жороо, Асрын Oндeр, Уртын Сайхан Хvрэн, Эрдэнийн Галибираасан Мод, Сэтэрт Шарга, Цэвцгэр Хурдан Шарга, Магнай Тvргэн, Урьхан Хонгор Салхи, Гавалмаа, Идэр Жинчин, Хvрэн Толгойн Сvvдэр, Саруул Тал, Oнчин Цагаан Ботго, Гайхамшигт, Арван Зvг, Бодол Цолмон, Дeрвeн Настай Халиун, Бор Тойрмын Бялзуухай, Торниун Сайхан Шарга, Энх Мэндийн Баяр, Найман Тахил, Ялгуулсан Эрхт, Найман Арслант, Хурдан Сайхан, Хvрэнгийн Жороо, Алтан Богд, Богдын Oндeр, Хvvхэн Хутагт, Мэртийн Цагаан Буян, Энэ Хeндийн Балгас, Суварган Oндeр, Сэнсийн Цагаан Vvл.

"Их Дуучны Яриа" гэсэн энэхvv номонд Алдарт уртын дууч Жигзавын Дорждагва гуай 200 гаруй уртын дуу дуулдаг байсан, тэдгээрийг соронзон хальсанд Их Дууч eeрee бичvvлсэн гэжээ. Гэтэл Дорждагва гуайн дуулсан эдгээр дуунуудыг eнeeдeр олж сонсоё гээд олдохгvй байна. Миний мэдэхээр энэ алдарт хvний дуулсан “Тvмэн Эх”, “Oвгeн Шувуу Хоёр”, “Идэр Жинчин”, “Эр Бор Харцага” зэрэг дуунууд нь л зарим нэг уртын дууны хуурцагт орсон байдаг. Oeр дуунуудыг нь би Монголд байхдаа яаж ч эрж сураглаад олж авч чадаагvй юм. Миний чин хvсэл бол энэ алдартай, гавьяатай хvний vлдээсэн тэр их eвийг залуус бид мартаж умарталгvй сэргээх, олонд тvгээх явдал.

Нутагтаа очоод Дорждагва гуайн пянзанд бичvvлсэн бvх дуунуудыг Монголын Радиогийн архив, хувь хvмvvсээс сураглан олж, уртын дууны цуврал CD хэвлvvлж, олон тvмний хvртээл болгох ажил санаачилж, санаа нийлсэн хvмvvстэй хамтарч vvнийгээ хэрэгжvvлэхсэн гэж би хvснэ. Яг vнэнийг хэлэхэд одоо уртын дуу дуулдаг, сонсдог хvмvvс жижvvрийн 15-20 дууны нэрнээс хэтрэхгvй, тэр хэмжээгээрээ тэр хvмvvсийн болоод сонсогч бидний мэдлэг нимгэрч доройтож байна. Oнeeдeр миний vеийн 20 гарсан залуус байтугай 50-60 насны хvмvvс уртын дуугаа сайн мэдэхгvй байна. Монгол улсын анхны сvлд дуу ямар дуу байсан бэ гэхээр зарим хvмvvс огт мэдэхгvй байна, зарим нь Автономитын vеийн “Зуун Лангийн Жороо Луус” хэмээх бурангуй vеийн Хятадын нeлeeтэй дууг нэрлэж байна. Гэтэл тусгаар Монгол улсын анхны сvлд буюу тeрийн дуулал нь 13-р зууны vеэс уламжлагдан дуулагдсаар ирсэн “Эртний Сайхан” гэдэг дуу байсныг цeeн хvн л мэдэж байна. Энэ бол бидний хувьд ичгvvр, эмгэнэл.

Социализмын vед Дорждагва гуайд атаархсан, тvvнд дургvй хvмvvс агуу дуучны маань хальс бичлэгийг тодорхой зорилготойгоор, санаатайгаар олон тvмэнд хvргэхгvй, нуун дарагдуулж байсан тухай энэ номыг унших явцад надад ойлгогдсон. Гэсэн ч агуу их билэг авьяасыг хичнээн дараад ч нэмэргvй билээ. Их Дуучныгаа Монгол тvмэн мартаагvй, мартахгvй. Ингээд энэхvv товч тэмдэглэлээ Монгол улсын Алдарт Гавьяат Дуучин (1936 онд Маршал Х. Чойбалсан шагнасан), Монгол тvмний бахархал Жигзавын Дорждагва гуайн залуу байхдаа хэнээр ч заалгалгvй eeрee сурсан, хожмоо Их Дуучных хэмээн тодотгогдсон Эртний Сайхан гэдэг дууны vгээр тeгсгeе. Монголчуудаа, эх орныхоо урлагийн агуу eв уламжлал болсон уртын дуугаа сонсож, дэлхийн хаа ч явсан эх нутаг усаа мартахгvй, тvvнийхээ тeлee eдeрт нэг хоромч атугай бодох сэтгэлтэй, булгилах зvрхтэй яваарай.

ЭРТНИЙ САЙХАН (Монгол улсын анхны сvлд дуу)

Эртний Сайхан Ерeeлeeр
Энэ Монголын Оронд
Эзэн Чингис Хааны
Язгуураас Бvрдэв.

Squad Names of Italian National Soccer Team (World Cup 2006, Germany)

Note: GK - Goal Keeper, DF - Defender, MF - Midfielder, FW - Forward

Juventus-5, AC Milan-5, Palermo-4, AS Roma-3, SS Lazio-2, Inter Milan-1, Udinese-1, Fiorentina-1, Livorno-1

1. Gianluigi Buffon (GK, JUVENTUS, Age 28)
2. Cristian Zaccardo (DF, PALERMO, 24)
3. Fabio Grosso (DF, PALERMO, 29)
4. Daniele De Rossi (MF, AS ROMA, 22)
5. Fabio Cannavaro (DF, JUVENTUS, 32)
6. Andrea Barzagli (DF, PALERMO, 22)
7. Alessandro Del Piero (FW, JUVENTUS,31)
8. Gennaro Gattuso (MF, AC MILAN, 28)
9. Luca Toni (FW, FIORENTINA, 28)
10. Francesco Totti (MF/FW, AS ROMA, 29)
11. Alberto Gilardino (FW, AC MILAN, 23)
12. Angelo Peruzzi (GK, SS LAZIO, 36)
13. Alessandro Nesta (DF, AC MILAN, 30)
14. Marco Amelia (GK, AS LIVORNO CALCIO, 24)
15. Vincenzo Iaquinta (FW, UDINESE CALCIO, 26)
16. Mauro Camoranesi (MF, JUVENTUS, 29)
17. Simone Barone (MF, PALERMO, 28)
18. Filippo Inzaghi (FW, AC MILAN, 32)
19. Gianluca Zambrotta (DF, JUVENTUS, 29)
20. Simone Perrotta (MF, AS ROMA, 28)
21. Andrea Pirlo (MF, AC MILAN, 26)
22. Massimo Oddo (DF, SS LAZIO, 29)
23. Marco Materazzi (DF, INTER MILAN, 32)

Starting line up is shown in brown.

* Captain - Fabio Cannavaro (Juventus)

* Key Man - Francesco Totti (AS Roma)

* Playmaker - Andrea Pirlo (AC Milan), Francesco Totti (AS Roma)

FORZA AZZURRI !!!

Another “Coppa Italia” to Internazionale Milano

Oнeeдeр Интер Милан маань ноднин жилийн Италийн цомын аваргын хэргэмээ хамгаалж чадсанаар цомын аваргыг 5 дахиа хvртэв. Энэ улирлын хувьд Сери-А-д 3-р байранд орох нь тодорхой болж, Аваргуудын лигийн шeвгийн 8-д Испанийн Вилларреалд away goal дvрмээр (2:2) ялагдcан нь сэтгэл гонсойлгосон ч, улирлын эцэст дотоодын лигийн цомоо ахин хvртсэн нь бага ч болов тайвшруулав.

Coppa Italia-г 5 дахь удаагаа хvртэх замдаа Интер шeвгийн 16-д Парма, 1/8 шигшээд Лацио, 1/4 шигшээд Удинези Калцио, финалд Рома багуудын тус тус хожсон юм. Oнгeрсeн жил аваргын тeлee бас л Роматай таарч 2 тоглолтын нийлбэр дvнгээр 3:0 харьцаагаар (Адриано-2, Синиза Михайлович-1) хожиж байсан. Энэ удаад Ром, Миланд болсон тоглолтуудын нийлбэрээр 4:2 харьцаатай (Хулио Круц-2, Обафеми Мартинс-1, Эстебан Камбиассо-1) хожсон байна. Энэ жил Италийн цомыг хvртэх 8 тоглолтод Интер эсрэг багуудын хаалганд 10 гоол оруулсан. Vvнээс Оба Мартинс, Дежан Станкович, Сантиаго Солари, Хулио Круц нар тус бvр 2 бeмбeг, Дэвид Пизарро, Эстебан Камбиассо нар тус тус 1 бeмбeг хийжээ. Харин ноднин жил Болония, Аталанта, Калиари, Рома багуудыг хожин Италийн цом хvртэхдээ 8 тоглолтод Интерийн тоглогчид 17 гоол хийснээс Мартинс-6, Кристиан Вьери-3, Альваро Рекоба, Хулио Круц, Адриано нар тус бvр 2, Эмре Белозоглу, Михайлович нар тус тус 1 гоол оруулж байв.

Интер ямар ч гэсэн улирлын эцэст нэг цом хvртлээ.
Tiamo Inter. Forza Ragazzi!!!

Coppa Italia Winners:

58th 2006 INTER
57th 2005 INTER
56th 2004 LAZIO
55th 2003 AC MILAN
54th 2002 PARMA
53rd 2001 FIORENTINA
52nd 2000 LAZIO
51st 1999 PARMA
50th 1998 LAZIO
49th 1997 VICENZA
48th 1996 FIORENTINA
47th 1995 JUVENTUS
46th 1994 SAMPDORIA
45th 1993 TORINO
44th 1992 PARMA
43rd 1991 ROMA
42nd 1990 JUVENTUS
41st 1989 SAMPDORIA
40th 1988 SAMPDORIA
39th 1987 NAPOLI
38th 1986 ROMA
37th 1985 SAMPDORIA
36th 1984 ROMA
35th 1983 JUVENTUS
34th 1982 INTER
33rd 1981 ROMA
32nd 1980 ROMA
31st 1979 JUVENTUS
30th 1978 INTER
29th 1977 AC MILAN
28th 1976 NAPOLI
27th 1975 FIORENTINA
26th 1974 BOLOGNA
25th 1973 MILAN
24th 1972 MILAN
23rd 1971 TORINO
22nd 1970 BOLOGNA
21st 1969 ROMA
20th 1968 TORINO
19th 1967 AC MILAN
18th 1966 FIORENTINA
17th 1965 JUVENTUS
16th 1964 ROMA
15th 1963 ATALANTA
14th 1962 NAPOLI
13th 1961 FIORENTINA
12th 1960 JUVENTUS
11th 1959 JUVENTUS
10th 1958 LAZIO Competition not held from 1944-1957
9th 1943 TORINO
8th 1942 JUVENTUS
7th 1941 VENEZIA
6th 1940 FIORENTINA
5th 1939 AMBROSIANA-INTER
4th 1938 JUVENTUS
3rd 1937 GENOVA 1893
2nd 1936 TORINOCompetition not held from 1923 to 1935
1st 1922 VADO

Source: Official web site of Inter

Нутагтаа Буцахын Oмнeх Бодрол

“Монгол хvн гэж хэлvvлэхийн тулд Монголын тeлee цохилох зvрхтэй байх ёстой”

Ардын Хатанбаатар Сандагдоржийн Магсаржав

Хилийн чанадад сурч боловсорч, ажил хeдeлмeр эрхэлж, амьдран ахуй тэр vедээ аливаа хvн эх нутгийнхаа vнэ цэнийг, эх орныхоо иргэн болсны нэр тeрee хамгийн ихээр мэдэрдэг байх. Гэхдээ хvн ам ихтэй, зах зээлийн багтаамж том, улс тeр, эдийн засгийн эрх чeлee, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд нэгэнт батжуулсан, байр суурь нь баталгаажсан том улс гvрний иргэдтэй харьцуулбал, санаа чилээх олон асуудал бvхий, Монгол улс шиг минь жижиг орны иргэд дээрх vнэ цэнэ (value), нэр тeрee (honor) хамгийн ихээр мэдрэх ёстой юм.

2005 оны 6-р сарын 22-нд МVТВ-ийн Форум гэдэг нэвтрvvлгээр “Тэд иргэж ирэх vv” гэсэн сэдвээр хилийн чанад дахь Монголчууд, тэдний эх орондоо оруулж буй хувь нэмэр, эсрэгээр, Монгол залуус эх орноосоо олноор дайжиж байгаагаас улс оронд нь учирч буй хохирлын асуудлыг хeндсeн нэвтрvvлэг гарсан ба vvнийг АНУ-ын баруун эргийн Монголчуудын “Замдаан” нэртэй сонинд нийтэлсэн байна. Гадаадад буй Монголчуудын аж байдал, хандлага, vvнтэй холбоотой мэдээллийг eeрийн vзэлтэй хамтатган энд бичив.

Форум нэвтрvvлэгт eгvvлснээр бол “гадаадад буй Монголчуудаас Монгол улс руу гуйвуулдаг валютын хэмжээ жилд 200 сая орчим ам. доллар буюу энэ нь ДНБ-ний 20 орчим хувьтай тэнцдэг” гэжээ. Энэхvv орж ирэх мeнгeн урсгалыг Монголын эдийн засаг дахь цэвэр хeрeнгe оруулалт мэтээр зарим хvн бодох юм. Vнэн хэрэгтээ Монголоос гадагшаа гарч буй мeнгeн урсгалыг энэ тоо ($200 сая)-ноос хасч байж сая л гадаад дахь Монголчуудын эх орондоо оруулсан мeнгeн хeрeнгe оруулалтын цэвэр дvн гарах ба 200 саяас багасч гарах нь мэдээж. Монголоос гарч буй мeнгeн урсгалд хамгийн их хувь эзэлж буй хэсэг нь Монголын тeрд сонгогдон гарч ирсэн атлаа vvргээ умартсан, улсын хeрeнгийг хувьдаа завшсан албан тушаалтнуудын гадаад руу гуйвуулдаг Монголын хeрeнгe юм. Тэд луйвардсан хeрeнгийнхee гол хэсгийг дотоодод бус, гадаадад хадгаламж, vл хeдлeх хeрeнгe болгон байршуулдаг нь хилийн чанадад буй Монголчуудын нvдний eмнe ил болжээ. Ингэхлээр амьдралаа золиослон байж хуримтлуулсан гадаад дахь Монгол ажилчдын хeрeнгe Монголын эдийн засагт оровч, Монголын тeрийн дээрэмчид нь улсын хeрeнгийг эргvvлээд луйврын хeрeнгe байдлаар гадаад руу гаргаж байгаа нь нэн эмгэнэлтэй. Иймд гадаад дахь Монголчууд ар гэртээ тодорхой хэмжээгээр тус болж байвч тэднийхээ зeвхeн eнeeгийн eл хоолыг нь залгуулахаас, маргаашийнх нь аз жаргалыг бататгахад тэр бvр тус болж чадахгvй байна. Oeрeeр хэлбэл богино хугацаанд тэд Монголын эдийн засагт ашиг тус eгч байвч, урт хугацаанд нeлee vзvvлж чадахгvйгээр барахгvй, Монгол улсад хохиролтой болно.

Гадаад дахь Монголчууд мeнгe валютаас гадна eeр ямар ашиг тус eeрсдeдee олов? Боловсрол, мэдлэг, ажлын туршлага, олон улсын тvвшинд, зах зээлийн нийгэмд ажиллах чадвар, соёл, цаашлаад ухамсар, ёс суртахуун, хувийн хариуцлага, eeрийгee, цагийг зeв manage хийх чадвар гэх мэтээр positive externality-нууд цааш урсана. Энэ нь тухайн хvндээ, тухайн хvнийхээ гэр бvлд асар их ашиг тустай байвч, тэр хvний зvгээс Монголтой холбоотой ямар нэг ажил хэрэгжvvлэхгvй, Монголд тодорхой хувь нэмрээ оруулж нeлeeлeхгvй л бол тэр ашиг тус Монгол эх оронд нь хамаарахгvй. Жишээ нь АНУ-д eндeр боловсрол эзэмшсэн, мэргэжлээрээ ажилладаг Монгол залуус цeeн бус. Тэдний хvvхдvvд сэхээтэн Америк айлын хvvхдvvдийн адилаар боловсорч, Америк хvмvvжлээр eсч байгаа. Харамсалтай нь, эдгээр хvмvvсийн зарим нь мэргэжил, боловсролоо Монгол эх орондоо зориулахад тэр бvр идэвхи, санаачлага гаргадаггvй, vр хvvхдvvддээ Монгол хэлийг нь заадаггvй, eeрсдee Монгол нэр тeрee гээсэн, Монголын нийгэмд тус болох ямар нэг зvйлийг хийе гэж хvсдэггvй хандлагатай. Тэд заавал Монголд биеэр ирж байнгын амьдарч байж Монголын нийгэмд нeлeeлeх, хувь нэмэр оруулах тухай энд хэлээгvй байна. Технологи eндeр хeгжсeн эринд Монгол дахь eeрийн мэргэжлийн салбартайгаа байнга холбоотой ажиллах, тэдэнд зeвлeгee eгeх, хамтарсан судалгаа хийх гээд хамтын ажиллагаа eрнvvлэхийг оролдож болно. Тэд эх оронч vзлээ, Монголын иргэн гэдэг нэр тeрee санавал зeвхeн салбарынхаа хvрээнд ч бус нийт нийгэмдээ нeлeeлж чадах чадвартай хvмvvс. Гэтэл гадаадад буй Монголчуудын дунд байдаг нийтлэг хандлага нь эх орноо муулах, eeрee тийм буурай улс оронд тeрж eсeeгvй, тeрeл арилжсан мэтээр Монголтой холбоотой бvхнийг vгvйсгэх, Монголд vлдсэн ард иргэдээ зэрлэг бvдvvлэг, архичид, гадаадад гарч чадаагvй, виз нь бvтээгvй боловсролгvй тэнэгvvд гэх маягтай болжээ. Монголын нийгмээ нэг ёсондоо намаг балчигтай зvйрлэх ба eeрсдee тэр намгаас сугарч, гэрэл гэгээ бvхий жаргалтай ертeнцeд ирсэн хувь заяагаа тэдний зарим нь бахархал болгоно. Нийгмээ иргэн нь шvvмжилж болно, шvvмжлэх ч ёстой. Шvvмжлэл хэлж байна гэдэг нь тэр нийгмийн ТАЛААР бага ч гэсэн толгойдоо бодсон гэсэн vг. Харин тэр нийгмийн ТOЛOO бодох сэтгэл гадаад дахь Монголчуудад их дутаж байна. Тэдний Монголтойгоо холбоотой сэдэж байгаа ажлууд нь гэхээр гол тeлeв л баяр наадам тэмдэглэх, сагсан бeмбeгийн тэмцээн явуулах, ямар нэг шашинтай холбоотой ажил зохион байгуулах, Монгол дуучдыг авчирч тоглуулах, eeр хоорондоо танилцах vдэшлэг зохиох гэх мэтээр оюунлаг бус, эх нутгийн хeгжилд огт хэрэгцээгvй зvйлvvд байх нь ажиглагдав. Эдгээр хvмvvст боловсрол байвч эх оронч сэтгэл, Монгол нэр тeр vгvй бололтой.

Гадаад дахь Монголчууд ингэж байхын сацуу эх орон нь асар ихийг алдаж байх ажээ. Negative externality буюу Монголын залуус гадагш гарснаас Монголын нийгэм эдийн засагт учрах тооцоолж болох, тооцоолоход бэрх сeрeг vр дагаврууд их байгаа. Vvнд:

А) Асар их оюуны болон биеийн хvч хeдeлмeр гадагшаа урсаж байгаагаас, тэдний орон зайг нь Хятад, Солонгосын хeлсний ажилчид нeхeж, хvний нeeцийн vзэмж зардал Монгол улс гаргаж байна. Vvнд Монголд засгийн эрх барьж буй хvмvvс буруутай. Тэд мэргэжилтэй, боловсролтой хvнийг vнэлдэггvй, хийх ёстой ажлыг нь хийлгэдэггvй, vндэсний ажиллах хvчийг ашиглахаас илvvтэй тэднийг гадагш хeeх (НХХЯ-ны ажлын гол функц гадаадад ажилчин гаргах болсон гэхэд хилсдэхгvй), тэдний орон зайг гадаадаас ажиллах хvч авах байдлаар нeхeх тул хийж байгаа vйлдлvvд нь харь орны эрх ашигт vйлчлэх нь олон.

Б) Монголын хvн амын цэвэр eсeлт удааширч, цаашид зогсох аюул тулгарсан.

В) Ажлын байрууд, гол гол зах зээлийг Хятад, Солонгосын бохир мeнгe угаагчид, гэмт хэрэгтнvvд голдуу эзэлсэн. Vvнээс болж хvн-нийгэм, хvрээлэмж, байгаль-экологид асар их хор уршиг таригдсаар байгаа.

Г) Нийгмийн хeгжлийн цeм ХVН-ий хeгжил, чанар нь доройтсон. Цэвэр цусны Монголчууд багасах, эрлийзvvд vй олноор тeрeх, ингэснээр Монголчууд Хятадад эрчимтэй уусах аюул бий болж байна.

Д) Стратегийн гол ордууд, байгалийн нeeц гадаадынхны мэдэлд очсон, Тeр нь хээл хахууль авч, орд ашиглах эрхийг тэдэнд eгсeeр байгаа нь Монголын эдийн засаг ирээдvйд хeгжих, тогтвортой хeгжил хангагдах боломжийг боомилж байна.

Е) Дээрх vзэгдлvvд олон жил vргэлжилбэл Монгол улс vндэснийхээ аюулгvй байдал, тусгаар тогтнолоо алдах, цаашид Монгол улс гэсэн нэртэй ч Тeрийн эрх мэдэл, бизнесийн vйл ажиллагааг Хятадууд явуулах, Монголчууд тэдэнд зарц болж vйлчилсээр Монгол хvн дэлхийд vлдэхгvй байх эмгэнэлт явдал тохиож мэднэ. Учир нь Монголд амьдрагч Хятадуудын тоо барагцаалагдахгvй болтлоо ихэссэн. Нэг л мэдэхэд тэдний тоо Монголын сонгуулийн насны хvн амын тооноос давж, нэг харахад тэд бvгд Монгол иргэдтэй гэр бvл болсноор (Монголд эмэгтэйчvvдийн тоо эрчvvдийнхээс их байдаг бол Хятадад 4 сая гоонь-илvvдэл эр бий гэсэн тоо байдаг), Монгол улсын иргэд болцгоож, улмаар сонгуульд оролцох эрхтэй болвол яах вэ?

Тэгэхээр гадаадад буй Монголчууд боловсрол, хувийн санхvv, эд материалын талаасаа ашиг тус олж байгаа ч, цаана нь ЭХ ОРОН гэдэг бvхнээс vнэтэй ариун нандин зvйлээ eдeр eнгeрeх тутам алдаж байгаагаа ухаараасай. Эх орон гэдэг vнэт зvйлийг хаус, тансаг автомашин, хvvхдийнхээ унаган гадаад хэл, тэдний гадаад дахь бага, дунд, ахлах ангийн боловсрол, хeлсний ажлынхаа золионд гаргах Монгол улсын иргэн та мeн гэж vv?

Oнeeдeр биеэ санхvvгийн болоод сэтгэл зvй, оюун ухаан, боловсролын талаасаа бэлдсэн, эх оронч, Монгол гэсэн нэр тeрee алдаагvй, ёс суртахуунаа гээгээгvй, эзэмшсэн боловсрол мэдлэгтээ итгэл бvхий Монгол улсын иргэн бvр эх нутагтаа эргэн харих, эсвэл хилийн чанадаас эх орондоо чиглэсэн бодитой ажил хийх, Монголд буй шударга иргэдтэйгээ нийлж, дорой нийгмээ eeрчлeх, Монголоо улсын дайтай болгох цаг нэгэнт иржээ. Хувийн хэрэгцээгээ эхэлж хангаад, дараа нь улсаа хeгжvvлэхэд оролцож болох юм хэмээн сэтгэвэл таныг нvд аних мeчид Монгол улс тань хамт мeхeх вий. Хvний хэрэглээ шуналаас болж тэлдэг, харин ухамсраас шалтгаалж агшдаг, хязгаарлагдаж болдог eчvvхэн зvйл шvv.

Тодорхой хугацааны дараа Монголдоо заавал буцаж очно гэсэн бодолтой Монголын иргэн бvрийг бид харин vнэлэх хэрэгтэй. Ийм сэтгэлгээтэй ажилчид хeдeлмeрийн хeлсee тогтмолоор Монгол руу илгээдэг, Монголдоо хувийн бизнес эрхлэх мeнгee хуримтлуулсаар байдаг бол ийм сэтгэлгээтэй оюутнууд “миний сурсан бvхэн эх орны минь ирээдvйн хeгжил” гэж боддог. Ийм хvмvvс гадаад дахь нeр их оюуны болон биеийн хvчний хeдeлмeрийнхee цаана эх орныхоо vнэ цэнийг хамгийн ихээр ойлгож мэдэрдэг. Oeрeeр хэлбэл эх оронч гэдэг нь зvгээр л Монгол газар дээр амьдарч байхын нэр биш. Гадаад улсад eeрийн аж амьдралаа авч явж, улсынхаа ачааллаас тодорхой хэмжээгээр vvрэлцэж, Монголруу оюуны болоод санхvvгийн хeрeнгe оруулалт хийж байгаа хvн бvхэн эх оронч мeн.

Форум нэвтрvvлэгт eгvvлснээс цааш бичье. “Монголд хичнээн eндeр мэргэжилтэй ч гэсэн тэр хvч чадал, оюун ухаанаа зараад ажилласан мeртлee хvн шиг цалин аваад, хvн шиг амьдрах нeхцeл байхгvйгээс болоод залуучууд гадагшаа гарч байна” гэжээ. Vvнтэй бараг хvн бvр л санал нийлнэ.

Цааш нь ... “Монголчуудын хувьд ирэх vv vгvй юу гэдэг нь очоод хийх юм олдох уу vгvй юу гэдэгтэй давхцдаг. Очоод би мeнгe олж чадах уу” гэж асуужээ. Миний бодлоор энд зeвхeн мeнгe ярих, мeнгeeр сэтгэхvйгээ уях нь утгагvй юм. Хамгийн чухал нь хvмvvс тайван амьдралыг, шударга бeгeeд хууль хvн бvрт адил тэгш хэрэгждэг нийгмийг, шударгаар vнэлvvлэх, шударгаар eрсeлдeх хахуульгvй орчныг хvсч байна. Тvvнээс биш мeнгe хvсээгvй, гадаад оронд ажиллаад авдаг цалингаа тэд хvсээгvй.

Цааш нь... “Гадаад дахь Монголчууд ямар нeхцeлд эргэж ирэх вэ? Монголд шударгаар хeдeлмeр эрхлэх, хeдeлмeрee шударга vнэлvvлэх эрvvл орчин бий болвол буюу Монголд сайхан ажиллаж амьдрах нeхцeл бvрдэхэд л буцаж ирнэ” гэжээ. Миний бодлоор гадаад дахь Монголчууд тэр орчноо бий болгоход, тэр нeхцлee бvрдvvлэхэд eeрсдee нeлeeлж, оролцох ёстой бус уу? Хэнийг хийнэ гэж нeхцeл тавьж, очихгvй гэж туньж байгаа юм бид? Монголд байгаа жирийн иргэд ийм эрvvл нийгэм, тийм шударга орчныг тань та бидний eмнeeс бий болгоод eгeх vv? Тэд сvvлчийн найдлагаар Гадаад Дахь Монголчууд буюу ТА БИДНИЙГ тодруулаад, “тэд л эргэж ирж энэ улсыг аварна” гэж харж сууна. Хэнийг Монголдоо орхиод ирснээ эргэн саная. Бага балчир хvvхдvvд, сурагчид, оюутнууд, ядруу албан хаагчид, бага сага жижиг бизнес эрхэлж амьдралаа залгуулагсад, тэтгэврийн хeгшид... гээд хeвeрнe. Тэгвэл бид бvхэн Тeр Засгаасаа эрvvл нийгэм, шударга орчныг хvлээж суугаа болж таарч байна уу? Монголд засгийн эрх баригсад улсын тeлee, тvvний ард иргэдийн тeлee vйлчилж ажилладаггvй болохыг та бид хангалттай олон жил харлаа, хор уршгийг нь ч амслаа.

Иймд гадаадад буй Монголчууд бидний хувьд ирсэн зорилгоо аль болох тvргэн гvйцэлдvvлээд олноороо эх нутагтаа сэтгэл хангалуун буцаж, eeр eeрийн эрvvл орчныг Монголдоо vvсгэн, мэддэг чаддаг бvхнээ, eeрийн зvгээс шалтгаалах бvхнээ улс эх орноо хeгжvvлэхэд зориулах нь бид бvхний бахархал байх ёстой. Монгол улсын иргэн бvрт эх оронч сэтгэл дутаж байна. Улс эх орныхоо хeгжилд оролцох нь та бидний хувьд сайн дурын (volunteering & optional) хэрэг бус, иргэн бvр сэтгэл гаргаж хувь оролцох зайлшгvй vvрэг (obligatory duty) билээ. Монгол улс тань хаяад харь оронд vvрд мeнх явчихаж болдог, урсгалаараа хeгжчихдeг, хeгжvvлэх хангалттай хvн амтай гvрэн биш гэдгийг дахин санацгаая. Та бид нэгдэж нягтарч, зарчим бодлогоо зeв тодорхойлж, хvний ёс суртахуунаа гээхгvйгээр, дэг журмаа алдахгvйгээр, хариуцлагаа мeнхeд ухамсарлаж, хамтарч ажиллаж чадвал бvхнийг eeрчилж чадна. Биднийг эх орон минь дуудаж байна!!!

My M.S. Thesis Abstract (concise)

"PRICE RISK MANAGEMENT IN THE COPPER MARKET USING COMMODITY DERIVATIVES AND OPTIONS STRATEGIES"

Thesis for the Degree of M.S.

MICHIGAN TECHNOLOGICAL UNIVERSITY

BOLD SANDAGDORJ

2005

Metals price risk management is a key issue related to financial risk in metal markets because of uncertainty of commodity price fluctuation, exchange rate, interest rate changes and huge price risk either to metals’ producers or consumers. Thus, it has been taken into account by all participants in metal markets including metals’ producers, consumers, merchants, banks, investment funds, speculators, traders and so on. Managing price risk provides stable income for both metals’ producers and consumers, so it increases the chance that a firm will invest in attractive projects.

The purpose of this research is to evaluate risk management strategies in the copper market. The main tools and strategies of price risk management are hedging and other derivatives such as futures contracts, swaps and options contracts. Hedging is a transaction designed to reduce or eliminate price risk. Derivatives are financial instruments, whose returns are derived from other financial instruments and they are commonly used for managing financial risks. Although derivatives have been around in some form for centuries, their growth has accelerated rapidly during the last 20 years. Nowadays, they are widely used by financial institutions, corporations, professional investors, and individuals. This project is focused on the over-the-counter (OTC) market and its products such as exotic options, particularly Asian options.

The first part of the project is a description of basic derivatives and risk management strategies. In addition, this part discusses basic concepts of spot and futures (forward) markets, benefits and costs of risk management and risks and rewards of positions in the derivative markets.
The second part considers valuations of commodity derivatives. In this part, the options pricing model DerivaGem is applied to Asian call and put options on London Metal Exchange (LME) copper because it is important to understand how Asian options are valued and to compare theoretical values of the options with their market observed values.

Predicting future trends of copper prices is important and would be essential to manage market price risk successfully. Therefore, the third part is a discussion about econometric commodity models. Based on this literature review, the fourth part of the project reports the construction and testing of an econometric model designed to forecast the monthly average price of copper on the LME. More specifically, this part aims at showing how LME copper prices can be explained by means of a simultaneous equation structural model (two-stage least squares regression) connecting supply and demand variables. Finally, a simultaneous econometric model for the copper industry is built.

Based on this econometric model and using a Monte-Carlo simulation analysis, the probabilities that the monthly average copper prices in 2006 and 2007 will be greater than specific strike price of an option are defined. The final part evaluates risk management strategies including options strategies, metal swaps and simple options in relation to the simulation results. The basic options strategies such as bull spreads, bear spreads and butterfly spreads, which are created by using both call and put options in 2006 and 2007 are evaluated. Consequently, each risk management strategy in 2006 and 2007 is analyzed based on the day of data and the price prediction model.

As a result, applications stemming from this project include valuing Asian options, developing a copper price prediction model, forecasting and planning, and decision making for price risk management in the copper market.

Enron: the smartest guys in the room

Enron was pride, but then it became arrogance, intolerance and greed.

Bethany McLean, a co-author of this book, once said "in reality, Enron was a human tragedy". It had taken Enron 16 years to go from $10 billion of assets to 65 billion of assets, and took them only 24 days to go bankrupt. Actually, America's largest corporate bankruptcy-Enron was a house of cards. What happened? Who was responsible for it happening? What can we do to prevent this sort of thing from happening again?

"Government is not the solution to our problem. Government is the problem. The society, which have achieved the most spectacular broad-based economic progress in the shortest period of time, are not the most tightly controlled, not necessarily the biggest in size, or the wealthiest in natural resources. No, what unites them all is their willingness to believe in the magic of the marketplace" (Ronald Reagan).

The magic power of deregulation pushed Kenneth Lay (former CEO and Chairman) to found Enron in 1985. Through a merger of vast networks of natural gas pipelines, Lay thought Enron would be poised to take advantage of the government's decision to let gas prices float with the currents of the market. He had a view of deregulation from the standpoint of all the money that he thought could be made. He was not alone. A couple of Texas oilmen (including Bush family) shared his views on how to get government out of the energy business. Early on, George Bush senior helped secure billions in government subsidies for Enron International, and he helped promote Lay as deregulation's ambassador-at-large.

In 1987, two oil traders of Enron Oil (its president was Louis Borget) made bets from Enron, on whether the price of oil would rise or fall. Oil trading is like gambling. Sometimes you win, sometimes you lose. However, Enron Oil always seemed to win and have a steady high profits.
BUT... There were offshore accounts, phony books, and a trail that led from the company's treasurer Tom Mastroeni to a mysterious Lebanese speculator no one could find M. Yass (like My Ass).

Borget and Mastroeni presented falsified bank records to Enron, then they had admitted they diverted company's profit to personal accounts. Borget and his traders manipulated Enron's earnings and destroyed daily trading records, but Ken Lay did not fired and even disciplined them. In other words, Lay encouraged 2 rogue traders to gamble Enron reserves more, instead of avoiding risk. Then he needed to find a man with good idea. The man was Jeffrey Skilling, a graduate of Harvard Business School.

Jeff Skilling's biggest single new idea was to find a new way to deliver energy rather than be bound by the physical flow of the pipeline. Enron would become a kind of stock market for natural gas. It was a magical new idea: Transform Energy into Financial Instruments that could be traded like stocks and bonds.

Skilling saw the opportunity to build an industry new, and to start a business from scratch, but he had one specific condition, that had to be met before he had joined Enron. And it was that he'd be allowed to use a certain kind of accounting known as MARK-to-MARKET.
Arthur Andersen signed off and the SEC approved it. Mark-to-market accounting (Hypothetical Future Value Accounting) allowed Enron to book potential future profits on the very day a deal was signed. No matter how little cash actually came in the door, to the outside world, Enron's profits could be whatever said they were.

While Enron's stocks kept rising, its businesses kept losing money (Examples include their India, California, Blockbuster and Broadband projects). They could bury their debt and losses with Andrew Fastow's (former CFO) help. Finally, Enron bankrupted because frankness, truth, forthrightness and ingenousness always win.

Enron's Bankruptcy Facts:
* 20,000 employees had lost their jobs & medical insurance
* Average severance pay $4,500
* Top executives were paid bonuses totaling $65 million.

In 2001:
* Employees lost $1.2 billion in retirement funds
* Retirees lost $2 billion in pension funds
* Enron's top executives cashed in $116 million in stock

Criminal Charges:
* Guilty pleas-15, Convictions-6, Acquittals-1, Pending Cases-11
* 3 California traders pled guilty to wire fraud
* 4 Merrill Lynch executives convicted of fraud in the Nigerian Barge case
* Ken Lay & Jeff Skilling's trial was held in Jan 2006.

Sources: Documentary movie "Enron: The smartest guys in the room", Bethany McLean, Peter Elkind "The smartest guys in the room: The amazing rise and scandalous fall of Enron"