Уртын Дуу, Дуучид

Би уртын дуунд дуртай. Заримдаа ямар ч хeгжмeeс олж авамгvй их урам, эрч хvчийг Монгол уртын дуу надад eгдeг юм. Тийм ч учраас уртын дууг сонсдог, тvvний гайхамшгийг мэдэрч хvлээн зeвшeeрсeн хэнтэй ч энэ сэдвээр ярилцахад таатай байх болно.

Зарим хvмvvс уртын дууг зeвхeн Монголын vндэсний баяр наадмаар, эсвэл бeх барилдаж байх vед сонсдог мэтээр эндvv ойлгох болж. Зарим нь уртын дууг элэр цагийн хоцрогдсон зvйл, хэнд ч одоо хэрэггvй болсон урлаг гэнэ. Хэрвээ уртын дуу сонсдог, сонирхдог гэвэл “хуучинсаг, хоцрогдмол догматикт баригдсан хvн” гэх нь холгvй. Монголын эх урлаг, Монгол хeгжим, Монголын язгуурын eв-уртын дуугаа мэдэхгvй, тэгсэн хэрнээ тvvнийг муулах дуртай тэдгээр Монгол нэр тeргvй, хоосон сармагчингуудыг би eрeвддeг.


1. УРТЫН ДУУЧИД

Oнгeрсeн онд Жанцанноров гуайн эмхэтгэснээр “Их Дуучны Яриа” нэртэй ном хэвлэгджээ. Амьд сэрvvн ахуйдаа Монгол Улсын Алдарт Гавьяат Дуучин Жигзавын Дорждагва (1904-1991), Монгол Улсын Соёлын Гавьяат Зvтгэлтэн Жамцын Бадраа (1926-1992) нар ярилцаж, ийм ном хэвлvvлэхээр зэхэж байжээ. Тэдний ярианы соронзон бичлэгийг тэр хэвээр нь буулгаж бичигдсэн энэ номыг уншаад уртын дуучдын талаар дээрх дvрслэлийг хийлээ.

Уртын дууны эх болсон хvн нь Шvхэрийн Дамба (1846-1924). Энэ хvн уртын дууны Хэнтий чигийн “Хар Дэл” аялгууны гол тeлeeлeгч нь байжээ. Тvvний хоёр шавь нь хожмоо уртын дууны ноён оргилууд болсон Майдарын Мeрринчин (1881-1926) болоод Лувсангомпил (1870-1967) гуай нар. Мeрринчин буюу Дашринчин нь арван засгийн наадмын аварга цолтой хvн байжээ. Сvжигт вангийн хатан байсан Лувсангомпил гуай бол Хэнтийн Хэрлэн чигийн хvн бeгeeд Их Дууч Дорждагва гуайд 3 жил уртын дуу заасан багш нь, олноо Чуганц багш гэж алдаршжээ. Дорждагва гуай зvvн чигийн маш олон дуу мэддэг байсан Чуганц багшаасаа бараг бvх л дууг нь заалгаж сурчээ. Эдний дотроос “Дeмeн”-г тодотгох нь зvй.

Магсархурцын Дугаржав (1893-1946) бол Их Дуучны хамгийн гол багш нь байлаа. Дугаржав гуай Мeрринчин гуайн шавь нь байсан болохоор багшийнхаа болоод eeрийн мэддэг бvхнээ Дорждагва гуайд болон тухайн vеийн бусад дуучдад харамгvй зааж байжээ. Жишээ нь “Дeрвeн Цаг” дууг Мeрринчингийн аяар, Дугаржав гуайн зааснаар Дорждагва гуай сурчээ. Энэ хvний хvнлэг ёс, хvндэтгэл нeхeрлeл, хvнд юм сургахыг их хичээдэг чанарыг Дорждагва гуай, Бадраа гуай нар номондоо онцлон тэмдэглэсэн байна.

Их Дууч Дорждагва гуай анхны багш Чимэдцэрэн (1885-1937)-гээ уртын дууг хоёр eeр хувилбараар дуулдаг байсныг онцолсон байна. Тухайлбал “Хар Дэл” аялгуунаас гадна Баянбараат аялгуугаар Чимэдцэрэн гуай бас дуулдаг байжээ. Энэ бvхэн нь Дорждагва гуай Засагт ханы, Тvшээт ханы, Сэцэн ханы, Бараатын, Боржигоны, Хурх Биндэр буюу Хар Дэл, Дарьгангын зэрэг нутаг нутгийн олон eeр хувилбар аяар, олон дуунуудыг дуулж чаддаг болоход нь нeлeeлжээ.

Алдарт уртын дууч Дорждагва гуайн дeрeв дэх багш нь Самын Гомбо гуай юм. Уртын дууны бас нэгэн ноён оргил Лувсанбалдан гуайн шавь Гомбо гуай нь Хурх Биндэр чигийн аялгуугаар дуулдаг хvн байсны дээр уртын дууны vгийг тод хэлдэг, сэтгэлгээтэй дуулдаг хvн байсан гэж Дорждагва гуай тодотгосон байна. Гомбо багш нь Их Дуучид “Хоёр Бор”, “Цэвцгэр Хурдан Шарга”, “Урт Сайхан Хvрэн”, “Тvмэн Эх”, “Гайхамшигт” зэрэг дуунуудыг зааж, eeрийн болгуулжээ.

Дорждагва гуай баруун чигийн аятай, баруун нутгаас гаралтай дуунуудыг Засагт ханы Гэлэнхvvгийн Поврон гэдэг хvнээр заалгасан нь Их Дуучийн тав дахь багш нь болж байна.

Ингэхлээр Алдарт Дууч Дорждагва гуай бол уртын дуу мэддэг, дуулдаг, тухайн нутаг хошуундаа хvндлэгдсэн, Монголын уртын дууны эх, оргил болсон бvх л хvнтэй багш, шавийн шижимээр холбогдож, Монгол уртын дууны хeгжлийг зангидсан хvн нь, нэг ёсны Монголын уртын дууны “Загалмайлсан Эцэг” болсон хvн билээ.

Энэ номонд мeн Батын Дамдин, Дамдины Чимид, Цэдэнгийн Бууран Пvрэв, Баянхонгорын хэмээх Пvрэв, Чогдон Хундагалагч, Зэнэ Дамдин нарын зэрэг алдартай дуучид, Лувсан, Сандаг, Тvдэв, Жамьян, Буян зэрэг алдарт морин хуурчид хэрхэн Монголын уламжлалт ардын урлагт хувь нэмрээ оруулсан талаар дэлгэрэнгvй eгvvлсний дээр Дорждагва гуайтай зэрэг болон тvvнийг залгамжилж Дамчаа, Цоодол, Долгоржав, Лхамжав, Нямлхагва, Шархvvхэн, Норовбанзад нарын зэрэг алдартай уртын дуучид тeрeн гарсныг тодотгожээ.


2. УРТЫН ДУУНЫ НЭРС

Одоогоор миний сонссон, тэмдэглэсэн, сонорт хvрснээр дараах 56 уртын дуу байна.
Vvнд:

Эртний Сайхан, Тvмэн Эх (дотроо Тeрийн Тvмэн Эх, Шажин Тvмэн Эх, Морины Тvмэн Эх гэж гурав ангилагдана), Тeрийн Товч, Хуур Магнай, Ар Хeвч, Дeмeн, Дуртмал Сайхан, Эр Бор Харцага, Хоёр Бор, Дeрвeн Цаг, Жаахан Шарга, Тоорой Банди, Хэрлэнгийн Барьяа, Oвгeн Шувуу Хоёр, Зээргэнэтийн Шил, Холч Морь, Нарийн Сайхан Хээр, Жавхлант Сvрэг, Замба Тив, Хулст Нуур, Эрдэнэ Засгийн Унага, Их Сайхан Халиун, Гишгэдэл Сайт, Vрээ Зээрд, Хvрэн Жороо, Асрын Oндeр, Уртын Сайхан Хvрэн, Эрдэнийн Галибираасан Мод, Сэтэрт Шарга, Цэвцгэр Хурдан Шарга, Магнай Тvргэн, Урьхан Хонгор Салхи, Гавалмаа, Идэр Жинчин, Хvрэн Толгойн Сvvдэр, Саруул Тал, Oнчин Цагаан Ботго, Гайхамшигт, Арван Зvг, Бодол Цолмон, Дeрвeн Настай Халиун, Бор Тойрмын Бялзуухай, Торниун Сайхан Шарга, Энх Мэндийн Баяр, Найман Тахил, Ялгуулсан Эрхт, Найман Арслант, Хурдан Сайхан, Хvрэнгийн Жороо, Алтан Богд, Богдын Oндeр, Хvvхэн Хутагт, Мэртийн Цагаан Буян, Энэ Хeндийн Балгас, Суварган Oндeр, Сэнсийн Цагаан Vvл.

"Их Дуучны Яриа" гэсэн энэхvv номонд Алдарт уртын дууч Жигзавын Дорждагва гуай 200 гаруй уртын дуу дуулдаг байсан, тэдгээрийг соронзон хальсанд Их Дууч eeрee бичvvлсэн гэжээ. Гэтэл Дорждагва гуайн дуулсан эдгээр дуунуудыг eнeeдeр олж сонсоё гээд олдохгvй байна. Миний мэдэхээр энэ алдарт хvний дуулсан “Тvмэн Эх”, “Oвгeн Шувуу Хоёр”, “Идэр Жинчин”, “Эр Бор Харцага” зэрэг дуунууд нь л зарим нэг уртын дууны хуурцагт орсон байдаг. Oeр дуунуудыг нь би Монголд байхдаа яаж ч эрж сураглаад олж авч чадаагvй юм. Миний чин хvсэл бол энэ алдартай, гавьяатай хvний vлдээсэн тэр их eвийг залуус бид мартаж умарталгvй сэргээх, олонд тvгээх явдал.

Нутагтаа очоод Дорждагва гуайн пянзанд бичvvлсэн бvх дуунуудыг Монголын Радиогийн архив, хувь хvмvvсээс сураглан олж, уртын дууны цуврал CD хэвлvvлж, олон тvмний хvртээл болгох ажил санаачилж, санаа нийлсэн хvмvvстэй хамтарч vvнийгээ хэрэгжvvлэхсэн гэж би хvснэ. Яг vнэнийг хэлэхэд одоо уртын дуу дуулдаг, сонсдог хvмvvс жижvvрийн 15-20 дууны нэрнээс хэтрэхгvй, тэр хэмжээгээрээ тэр хvмvvсийн болоод сонсогч бидний мэдлэг нимгэрч доройтож байна. Oнeeдeр миний vеийн 20 гарсан залуус байтугай 50-60 насны хvмvvс уртын дуугаа сайн мэдэхгvй байна. Монгол улсын анхны сvлд дуу ямар дуу байсан бэ гэхээр зарим хvмvvс огт мэдэхгvй байна, зарим нь Автономитын vеийн “Зуун Лангийн Жороо Луус” хэмээх бурангуй vеийн Хятадын нeлeeтэй дууг нэрлэж байна. Гэтэл тусгаар Монгол улсын анхны сvлд буюу тeрийн дуулал нь 13-р зууны vеэс уламжлагдан дуулагдсаар ирсэн “Эртний Сайхан” гэдэг дуу байсныг цeeн хvн л мэдэж байна. Энэ бол бидний хувьд ичгvvр, эмгэнэл.

Социализмын vед Дорждагва гуайд атаархсан, тvvнд дургvй хvмvvс агуу дуучны маань хальс бичлэгийг тодорхой зорилготойгоор, санаатайгаар олон тvмэнд хvргэхгvй, нуун дарагдуулж байсан тухай энэ номыг унших явцад надад ойлгогдсон. Гэсэн ч агуу их билэг авьяасыг хичнээн дараад ч нэмэргvй билээ. Их Дуучныгаа Монгол тvмэн мартаагvй, мартахгvй. Ингээд энэхvv товч тэмдэглэлээ Монгол улсын Алдарт Гавьяат Дуучин (1936 онд Маршал Х. Чойбалсан шагнасан), Монгол тvмний бахархал Жигзавын Дорждагва гуайн залуу байхдаа хэнээр ч заалгалгvй eeрee сурсан, хожмоо Их Дуучных хэмээн тодотгогдсон Эртний Сайхан гэдэг дууны vгээр тeгсгeе. Монголчуудаа, эх орныхоо урлагийн агуу eв уламжлал болсон уртын дуугаа сонсож, дэлхийн хаа ч явсан эх нутаг усаа мартахгvй, тvvнийхээ тeлee eдeрт нэг хоромч атугай бодох сэтгэлтэй, булгилах зvрхтэй яваарай.

ЭРТНИЙ САЙХАН (Монгол улсын анхны сvлд дуу)

Эртний Сайхан Ерeeлeeр
Энэ Монголын Оронд
Эзэн Чингис Хааны
Язгуураас Бvрдэв.